باسلام خدمت همه خواننده گان این وبلاگ وعلاقه مندان به مباحث علوم قرآنی .

                پرسشی اخیرا درمباحث علوم قرآنی  به دستمان رسید که ضمن تشکر از پرسشگر محترم پاسخ آنرا تقدیم می کنم.

پرسش:  لطفادرموردظهروبطن درقران توضیح کاملی بدهیدوکتاب معرفی بفرمایید

پاسخ : پاسخ به این سوال درچهار بخش خلاصه می شود1- تعریف ظهر وبطن 2-روایات مطرح شده پیرامون ظهر وبطن 3- فرق تفسیر وتأویل 4- نتیجه گیری بحث
1-تعریف ظهر(ظاهر ) و بطن(باطن) :
ظاهر از ریشه ى «ظَهَر» گرفته شده و به معناى حاصل شدن و به دست آمدن چیزى است بر روى زمین، بى آن که از دیده ها پنهان باشد. باطن نیز به چیزى گفته مى شود که در نهان و بطن زمین پدید مى آید.
2- روایات مطرح شده پیرامون ظهر وبطن:
در روایات شریفه این نکته بارها تکرار و تأیید شده است که قرآن کریم علاوه بر ظاهر، باطنی دارد :«إن للقرآن ظاهراً و باطناً»(1) و برخی روایات برای قرآن هفت بطن(2) و در برخی دیگر هفتاد بطن قائل شده است.. البتّه مقصود از هفتاد بطن و مانند آن، کثرت بطون است نه آنکه عدد مخصوصی در نظر باشد.
از حضرت حسین بن علی و نیز از حضرت صادق ـ علیهما السّلام ـ نقل شده که فرمودند: «کتاب الله عزوجل علی أربعة أشیاءٍ: علی العبارة و الإشارة و اللطائف و الحقائق، فالعبارة للعوام و الإشارة للخواص و اللطائف للأولیاء و الحقائق للانبیاء»(3) یعنی، خدای عزوجلّ معارف خود را در قرآن کریم به چهار گونه بیان فرموده است: به صورت عبارت (و لفظ صریح) و اشاره و لطایف و حقائق که عبارات آن برای فهم توده‌ی مردم است و اشاراتش برای خواصّ و لطایف آن برای اولیا و حقایق آن برای انبیای الهی است.
در حدیث از پیغمبر اکرم (ص ) آمده : ما فى القرآن آیه الا ولها ظهر وبطن (در قرآن آیه اى نیست مگر آنکه ظهر و بطنى دارد)
از امام محمدباقر (ع ) پرسیدند, مقصود از روایتی که می فرماید : "هیچ آیه ای در قرآن نیست مگر این که ظاهری و باطنی دارد " چیست .
فرمود: «ظهره تنزیله و بطنه تاویله .منه ما مضى ومنه ما لم یکن بعد, یجرى کماتجرى الشمس والقمر... کلما جاء منه شى وقع (4) .
ظهر قرآن , همان دلالت برونى و ظاهرى قرآن است که مورد نزول آن رامشخص مى کند.
و بطن قـرآن , دلالـت درونـى قـرآن است که بـا ارجاع دادن و تطبیق آن بر موارد مشابه , چه گذشته و چه آینده روشـن مـى گردد.
در حدیث دیگر مى‏فرماید: «ظهر القرآن الذین‏نزل فیهم و بطنه الذین عملوا بمثل اعمالهم، (5) ظهر،کسانى را در بر مى‏گیرد که آیه‏درباره آنان نازل شده است و بطن کسانى را شامل مى‏شود که کردارى مانند کردارآنان داشته باشند».
به عنوان مثال :در تفسیر آیه « عم یتساءلون عن النبأ العظیم » با توجه به ظاهر آیه نبأ عظیم (خبر دادن از قیامت است )که از سیاق آیه معلوم است .ولی در روایات زیادی از طریق اهل بیت (ع) وبعضی ازطرق اهل سنت نقل شده ،نبأعظیم(خبربزرگ)به مسأله ولایت وامامت امیر المؤمنین علی (ع) تأویل شده است که این برداشت همان بطن قرآن است.(6)
3- فرق تفسیر وتأویل:
وچنانچه می دانیم تفسیر قرآن با تأویل آن فرقها دارد . از جمله این که تفسیر قرآن تبیین مفاد استعمالی آیات کریمه وآشکار نمودن مراد خدای متعال از آن ، بر مبنای ادبیات عرب واصول عقلایی محاوره است .ولی فهمیدن تأویل قرآن ، که جز خداوند متعال وراسخان در علم (نبی اکرم(ص) وائمه اطهار(ع)) کسی آن را نمی داند ، با فهمیدن ظاهر آیات و بر مبنای ادبیات عرب واصول محاوره میسر نیست . علامه طباطبایی در تعریف تأویل می نویسد: تأویل، واقعیتى است که مستند بیانات قرآن، اعم از حکم، حکمت یا موعظه قرار مى گیرد. تأویل براى همه آیات قرآن، چه محکمات و چه متشابهات وجود دارد و از قبیل مفاهیم و معانى نیست که الفاظ بر آن دلالت داشته باشد; بلکه تأویل از امور عینى است و فراتر از آن است که قالب هاى الفاظ، آن را فرا گیرد.خداوند، آن امور و حقایق عینى را فقط براى تقریب به اذهان ما به قید الفاظ و کلمات و عبارات مقیّد نموده است. این الفاظ، همانند مثل هایى هستند که با آوردن آنها انسان به معناى مورد نظر نزدیک مى شود. قرآن در تمام موارد استعمال لفظ تأویل، همان واقعیت عینى خارجى را در نظر گرفته است
4- نتیجه گیری بحث ظهر وبطن:
براساس این بیان وآنچه در بالا ذکر شد، معارف قرآن کریم بر دو بخش قسمت می شود : 1- معارفی که فهمیدن آن برمبنای ادبیات عرب واصول محاوره برای همگان میسراست ودر روایات از آن به ظاهر قرآن وظهر قرآن تعبیر شده است 2- معارفی که بر مبنای ادبیات عرب واصول عقلایی محاوره دانستن آن میسر نیست وبرای پی بردن به آن راهی جز مراجعه به راسخان در علم وجودندارد ودر روایات ازآن به باطن قرآن وبطن قرآن یاد شده است.که بخش اول در قلمرو تفسیر قرار می گیرد وبخش دوم در محدوده تأویل است.(7)
لازم به تذکر است که در زمینه ظهر وبطن قرآن همچنین محکم ومتشابه ،تاویل وتنزیل ، انظار واقوال مختلف دیگری نیز وجود دارد . که برای پرهیز از طولانی شدن مطلب به آنها پرداخته نشده است.

برای روشن تر شدن این بحث علاوه بر مراجعه به کتابهای علوم قرآنی که به فرق تفسیر وتاویل پرداخته اند می توان به تفسیر آیه 7 آل عمران هم مراجعه کرد

1- وسائل الشیعه، ج 27، ص 192.
2 ـ تفسیر صافی، مقدمه هشتم.
3 ـ بحار، ج 75، ص 278.
4-تفسیر عیاشى , 1 / 11, ح 5 -- بحارالانوار, 92 / 97
5-تفسیر عیاشى،ج 1،ص 11،حدیث 4.
6-تفسیر نمونه ذیل آیه 1-2 سوره نبأ
7- روش شناسی تفسیر قرآن ص 34
8_ اسلام در قران علامه طباطبایی
9_التمهید مرحوم آیت الله معرفت
10- الاتقان سیوطی