باسلام .در این پست به خاطر درخواست یکی از دوستان که علاقه مند بحث قرائت قرآن بود از آداب تلاوت قرآن مطلبی را برای علاقه مندان می آورم .

امام صادق(ع) می فرماید: «قاری قرآن به سه چیز نیاز دارد: دلی خاشع، بدنی فارغ، جایی خالی، و چون دل او برای خدا خاشع گردید شیطان رجیم از او گریزان خواهد شد.»
برای تلاوت قرآن آداب فراوانی ذکر شده است که به مهم ترین آن ها اشاره می شود.
1- تعظیم: قرآن کتاب خدا، کلام خدا و هدیه محبوب است که برای بشر فرستاده شده است، همانگونه که محبوب را باید محترم و بزرگ شمرد، هدیه او را نیز باید ارزشمند و عزیز دانست؛ پیامبر اکرم(ص) می فرماید: «قرآن پس از خدای متعادل از هر چیزی برتر است، هر که قرآن را محترم و بزرگ شمرد، خدا را بزرگ شمرده، و هر کس قرآن را محترم و بزرگ نشمارد، حرمت خداوند را سبک شمرده است.» اولین شرط حضور در محضر قرآن، بزرگ شمردن، برخورد مؤدبانه و همراه با احترام است چرا که قرآن تجلی خداوند متعال است. امیرمؤمنان علی(ع) می فرماید: فتجلی سبحانه لهم فی کتابه من غیر ان یکونوا رأوه؛ پس خدای سبحان، در کتاب خود، قرآن، بی آن که او را ببینند خود را به ایشان آشکار گرداند.»
عظمت قرآن اقتضا می کند انسان، با تواضع و به قصد تأثیرپذیری در پیشگاه کتاب خدا حاضر شود و با وضو و حضور قلب و رو به قبله آیات آن را تلاوت نماید.
2- استعاذه: تلاوت قرآن، باید با پناه بردن از شر شیطان آغاز شود. قرآن کریم می فرماید: «فاذا قرات القرءان ان فاستعد بالله من الشیطن الرجیم» (نحل/98)
3- پاکیزگی: بهره مندی از قرآن مستلزم پاکیزگی ظاهری و باطنی شامل تطهیر دهان و زبان، استغفار از گناهان و تطهیر جسم و جان است چرا که قرآن پاک و پاکیزه است و فقط پاکیزگان می توانند از آن توشه بردارند: «لایمسه الا المطهرون» (واقعه/79)
4- ترتیل: قرآن را باید شمرده همراه و توأم با تأمل تلاوت کرد: «و رتل القرءان ترتیلاً» (مزمل/4) تلاوت کننده قرآن نباید در اندیشه ختم سریع آیات و سوره ها باشد. رسول اکرم(ص) می فرماید: «همتتان این نباشد که زودتر به آخر سوره برسید.» امام صادق(ع) می فرماید: «ترتیل آن است که در قرائت تأمل و دقت کنی و آن را با صوت نیکو بخوانی».
5- تدبر: بدون تدبر در آیات قرآن، درک حقیقت کلام خدا دست یافتنی نیست. کتاب خدا باید با تدبیر و اندیشه قرائت شود: «کتب انزلنه الیک مبرک لیدبروا ءایته» (ص/29)؛ «افلا یتدبرون القرءان» (محمد/24)
در روایت آمده است اصحاب پیامبر اکرم(ص) ده آیه از قرآن را از پیامبر(ص) می آموختند و پس از فهمیدن آیات و عمل کردن به آن ها ده آیه دیگر را فرا می گرفتند.
6- حق تلاوت: تلاوت کننده هر آیه ای باید حق تلاوت آن را به جا آورد: «الذین ءاتینهم الکتب یتلونه حق تلاوته اولئک یؤمنون» (بقره/121)
امام صادق(ع) درباره حق تلاوت آیات می فرماید: آیات آن را با دقت بخوانند، حقایق آن را درک کنند و به احکام آن عمل نمایند، به وعده های آن امیدوار، و از وعیدهای آن ترسان باشند، از داستان های آن عبرت گیرند، به اوامرش گردن نهند و نواهی آن را بپذیرند، به خدا قسم منظور حفظ کردن آیات و خواندن حروف و تلاوت سوره ها، یادگرفتن اعشار و اخماس آن نیست.»
از آنچه گفته شد نتیجه می گیریم هر چند تلاوت به تنهایی دارای ثواب و فضیلت است ولی هدف مستقل به حساب نمی آید. هدف از تلاوت قرآن آشنایی با حق و بهره مندی از هدایت است؛ بنابراین رعایت آداب تلاوت زمینه ساز هدایت انسان و عمل به دستورات قرآن کریم می باشد.

باسلام خدمت همه خواننده گان وبلاگ علوم قرآنی
در چندین پست قبل درباره علوم قرآنی وتعریف آن مطالبی برای شما بیان کردم .دراین پست باز برای روشن شدن بحث علوم قرآنی مطلبی دیگر عرض می کنم.

((عـلـوم قرآنى )) اصطلاحى است درباره مسایلى مرتبط با شناخت قرآن و شؤون مختلف آن. فرق مـیان ((علوم قرآنى )) و ((معارف قرآنى )) آن است که علوم قرآنى بحثى بیرونى است و به درون و مـحـتـواى قـرآن از جـنـبه تفسیرى کارى ندارد, اما معارف قرآنى کاملا با مطالب درونى قرآن و محتواى آن سروکار داشته و یک نوع تفسیرموضوعى به شمار مى رود.
مـعارف قرآنى یا تفسیر موضوعى , مسایل مطرح شده در قرآن را از حیث محتوایى بررسى مى کند بدین ترتیب که آیات مربوط به یک موضوع را از سراسرقرآن در یک جا گردآورده و در مورد آن چه که از مجموع آن ها به دست مى آید سخن مى گوید, مشروط برآن که از محدوده دلالت قرآنى فراتر نـرود گـرچه در تفسیرموضوعى گاه ضرورت دارد به شواهد عقلى و نقلى دیگرى نیز استشهاد شـود, ولـى بـحـث کـامـلا قـرآنـى اسـت و تنها از دیدگاه قرآن مورد بررسى قرار مى گیرد این مطلب بدین جهت اهمیت دارد که بحث هایى را که جنبه ((معارف اسلامى )) دارند و احیانادر کنار دلایـل عـقـلى و نقلى به آیات قرآن نیز استناد مى کنند, از ((معارف قرآنى )) یا((تفسیر موضوعى قرآن )) جدا شود.
((عـلـوم قـرآنى )) بحث هاى مقدماتى براى شناخت قرآن و پى بردن به شؤون مختلف آن است در عـلـوم قـرآنى مباحثى چون وحى و نزول قرآن , مدت و ترتیب نزول , اسباب النزول , جمع و تالیف قـرآن , کـاتـبـان وحـى , یک سان کردن مصحف ها,پیدایش قرائات و منشا اختلاف در قرائت قرآن , حجیت و عدم تحریف قرآن ,مساله نسخ در قرآن , پیدایش متشابهات در قرآن , اعجاز قرآن و مطرح مـى بـاشـد ازایـن جـهـت عـلوم را به صیغه جمع گفته اند که هر یک از این مسایل در چارچوب خـوداسـتـقلال دارد و علمى جدا شناخته مى شود و غالبا ارتباط تنگاتنگى میان این مسایل وجود نـدارد لـذا میان مسایل علوم قرآنى نوعا یک نظم طبیعى برقرار نیست تا رعایت ترتیب میان آن ها ضرورى گردد, لذا هر مساله جدا از مسایل دیگر قابل بحث و بررسى است .
ضـرورت بـحـث در علوم قرآنى از آن جهت است که تا قرآن کاملا شناخته نشود وثابت نگردد که کـلام الـهى است , پى جور شدن محتواى آن موردى ندارد براى رسیدن به نص اصلى که بر پیامبر اکرم (ص ) نازل شده , باید روشن کرد که آیا تمامى قرائت ها یا برخى از آن ها است که ما را به آن نص هـدایـت مـى کـند؟
هم چنین درمساله نسخ , تشخیص آیه منسوخ از ناسخ یک ضرورت اولى است الـبـتـه نـسـخ ‌بـه معناى اعم که شامل تخصیص و تقیید نیز مى باشد, چنان که در کلام پیشینیان نـیـزآمـده اسـت هـم چنین است مساله متشابهات در قرآن که بدون تشخیص این جهت درآیات , اسـتـنباط احکام و استفاده از مفاهیم عالیه قرآن به درستى ممکن نیست و هریک از مسایل علوم قرآنى در جاى خود, نقش مهمى در بهره گیرى از محتواى قرآن ایفا مى کند برخى از این مسایل , از مبادى تصوریه و برخى از مبادى تصدیقیه به شمار مى روند.

      باسلام خدمت همه خواننده گان این وبلاگ وعلاقه مندان به مباحث علوم قرآنی .

                پرسشی اخیرا درمباحث علوم قرآنی  به دستمان رسید که ضمن تشکر از پرسشگر محترم پاسخ آنرا تقدیم می کنم.

پرسش:  لطفادرموردظهروبطن درقران توضیح کاملی بدهیدوکتاب معرفی بفرمایید

پاسخ : پاسخ به این سوال درچهار بخش خلاصه می شود1- تعریف ظهر وبطن 2-روایات مطرح شده پیرامون ظهر وبطن 3- فرق تفسیر وتأویل 4- نتیجه گیری بحث
1-تعریف ظهر(ظاهر ) و بطن(باطن) :
ظاهر از ریشه ى «ظَهَر» گرفته شده و به معناى حاصل شدن و به دست آمدن چیزى است بر روى زمین، بى آن که از دیده ها پنهان باشد. باطن نیز به چیزى گفته مى شود که در نهان و بطن زمین پدید مى آید.
2- روایات مطرح شده پیرامون ظهر وبطن:
در روایات شریفه این نکته بارها تکرار و تأیید شده است که قرآن کریم علاوه بر ظاهر، باطنی دارد :«إن للقرآن ظاهراً و باطناً»(1) و برخی روایات برای قرآن هفت بطن(2) و در برخی دیگر هفتاد بطن قائل شده است.. البتّه مقصود از هفتاد بطن و مانند آن، کثرت بطون است نه آنکه عدد مخصوصی در نظر باشد.
از حضرت حسین بن علی و نیز از حضرت صادق ـ علیهما السّلام ـ نقل شده که فرمودند: «کتاب الله عزوجل علی أربعة أشیاءٍ: علی العبارة و الإشارة و اللطائف و الحقائق، فالعبارة للعوام و الإشارة للخواص و اللطائف للأولیاء و الحقائق للانبیاء»(3) یعنی، خدای عزوجلّ معارف خود را در قرآن کریم به چهار گونه بیان فرموده است: به صورت عبارت (و لفظ صریح) و اشاره و لطایف و حقائق که عبارات آن برای فهم توده‌ی مردم است و اشاراتش برای خواصّ و لطایف آن برای اولیا و حقایق آن برای انبیای الهی است.
در حدیث از پیغمبر اکرم (ص ) آمده : ما فى القرآن آیه الا ولها ظهر وبطن (در قرآن آیه اى نیست مگر آنکه ظهر و بطنى دارد)
از امام محمدباقر (ع ) پرسیدند, مقصود از روایتی که می فرماید : "هیچ آیه ای در قرآن نیست مگر این که ظاهری و باطنی دارد " چیست .
فرمود: «ظهره تنزیله و بطنه تاویله .منه ما مضى ومنه ما لم یکن بعد, یجرى کماتجرى الشمس والقمر... کلما جاء منه شى وقع (4) .
ظهر قرآن , همان دلالت برونى و ظاهرى قرآن است که مورد نزول آن رامشخص مى کند.
و بطن قـرآن , دلالـت درونـى قـرآن است که بـا ارجاع دادن و تطبیق آن بر موارد مشابه , چه گذشته و چه آینده روشـن مـى گردد.
در حدیث دیگر مى‏فرماید: «ظهر القرآن الذین‏نزل فیهم و بطنه الذین عملوا بمثل اعمالهم، (5) ظهر،کسانى را در بر مى‏گیرد که آیه‏درباره آنان نازل شده است و بطن کسانى را شامل مى‏شود که کردارى مانند کردارآنان داشته باشند».
به عنوان مثال :در تفسیر آیه « عم یتساءلون عن النبأ العظیم » با توجه به ظاهر آیه نبأ عظیم (خبر دادن از قیامت است )که از سیاق آیه معلوم است .ولی در روایات زیادی از طریق اهل بیت (ع) وبعضی ازطرق اهل سنت نقل شده ،نبأعظیم(خبربزرگ)به مسأله ولایت وامامت امیر المؤمنین علی (ع) تأویل شده است که این برداشت همان بطن قرآن است.(6)
3- فرق تفسیر وتأویل:
وچنانچه می دانیم تفسیر قرآن با تأویل آن فرقها دارد . از جمله این که تفسیر قرآن تبیین مفاد استعمالی آیات کریمه وآشکار نمودن مراد خدای متعال از آن ، بر مبنای ادبیات عرب واصول عقلایی محاوره است .ولی فهمیدن تأویل قرآن ، که جز خداوند متعال وراسخان در علم (نبی اکرم(ص) وائمه اطهار(ع)) کسی آن را نمی داند ، با فهمیدن ظاهر آیات و بر مبنای ادبیات عرب واصول محاوره میسر نیست . علامه طباطبایی در تعریف تأویل می نویسد: تأویل، واقعیتى است که مستند بیانات قرآن، اعم از حکم، حکمت یا موعظه قرار مى گیرد. تأویل براى همه آیات قرآن، چه محکمات و چه متشابهات وجود دارد و از قبیل مفاهیم و معانى نیست که الفاظ بر آن دلالت داشته باشد; بلکه تأویل از امور عینى است و فراتر از آن است که قالب هاى الفاظ، آن را فرا گیرد.خداوند، آن امور و حقایق عینى را فقط براى تقریب به اذهان ما به قید الفاظ و کلمات و عبارات مقیّد نموده است. این الفاظ، همانند مثل هایى هستند که با آوردن آنها انسان به معناى مورد نظر نزدیک مى شود. قرآن در تمام موارد استعمال لفظ تأویل، همان واقعیت عینى خارجى را در نظر گرفته است
4- نتیجه گیری بحث ظهر وبطن:
براساس این بیان وآنچه در بالا ذکر شد، معارف قرآن کریم بر دو بخش قسمت می شود : 1- معارفی که فهمیدن آن برمبنای ادبیات عرب واصول محاوره برای همگان میسراست ودر روایات از آن به ظاهر قرآن وظهر قرآن تعبیر شده است 2- معارفی که بر مبنای ادبیات عرب واصول عقلایی محاوره دانستن آن میسر نیست وبرای پی بردن به آن راهی جز مراجعه به راسخان در علم وجودندارد ودر روایات ازآن به باطن قرآن وبطن قرآن یاد شده است.که بخش اول در قلمرو تفسیر قرار می گیرد وبخش دوم در محدوده تأویل است.(7)
لازم به تذکر است که در زمینه ظهر وبطن قرآن همچنین محکم ومتشابه ،تاویل وتنزیل ، انظار واقوال مختلف دیگری نیز وجود دارد . که برای پرهیز از طولانی شدن مطلب به آنها پرداخته نشده است.

برای روشن تر شدن این بحث علاوه بر مراجعه به کتابهای علوم قرآنی که به فرق تفسیر وتاویل پرداخته اند می توان به تفسیر آیه 7 آل عمران هم مراجعه کرد

1- وسائل الشیعه، ج 27، ص 192.
2 ـ تفسیر صافی، مقدمه هشتم.
3 ـ بحار، ج 75، ص 278.
4-تفسیر عیاشى , 1 / 11, ح 5 -- بحارالانوار, 92 / 97
5-تفسیر عیاشى،ج 1،ص 11،حدیث 4.
6-تفسیر نمونه ذیل آیه 1-2 سوره نبأ
7- روش شناسی تفسیر قرآن ص 34
8_ اسلام در قران علامه طباطبایی
9_التمهید مرحوم آیت الله معرفت
10- الاتقان سیوطی

تفسیر به رای یکی از خطرناکترین برنامه ها در مورد قرآن مجید است که در روایات اسلامی،یکی از گناهان کبیره شمرده شده،و مایه سقوط از درگاه قرب پروردگار است،در

 حدیث آمده است که خداوند میفرماید:«ما آمن بی من فسر برایه کلامی1»،آن کس که سخن مرا به میل خود (و بر طبق هوای نفس خویش) تفسیر کند به من ایمان

 نیاورده است. بدیهی است اگر ایمان صحیحی داشت کلام خدا را آنچنان که هست میپذیرفت نه آن گونه که مطابق میل اوست.

در بسیاری از کتب معروف (از جمله صحیح ترمذی و نسایی و ابی داود) این حدیث از پیامبر اکرم (ص) نقل شده است: « من قال فی القرآن برایه او بما لا یعلم فلیتبوء

 مقعده من النار2»،کسی که قرآن را به میل خویش تفسیر کند یا ناآگاهانه چیزی درباره آن بگوید باید آماده شود که در جایگاه خویش در دوزخ قرار گیرد.

منظور از تفسیر به رای آن است،قرآن را مطابق تمایلات و عقیده شخصی یا گروهی خویش معنی کند،و بر آن تطبیق نماید،بی آن که قرینه و شاهدی بر آن باشد،چنین

کسی در واقع تابع قرآن نیست،بلکه میخواهد قرآن را تابع خویش گرداند،و اگر ایمان کاملی به قرآن داشت هرگز چنین نمیکرد. به یقین اگر باب«تفسیر به رای»در قرآن

 گشوده شود،قرآن مجید به کلّی از اعتبار خواهد افتاد،و هر کس آن را مطابق میل خویش معنی میکند و هر عقیده باطلی را بر قرآن تطبیق مینماید.

بنابراین تفسیر به رای یعنی تفسیر قرآن بر خلاف موازین علم لغت و ادبیات عرب و فهم اهل زبان و تطبیق دادن آن بر پندارها و خیالات باطل و تمایلات شخصی و

گروهی،موجب تحریف معنوی قرآن است.

تفسیر به رای شاخه های متعددی دارد،از جمله برخورد گزینشی به آیات قرآن است،به این معنی که انسان مثلا در بحث«شفاعت»و«توحید»و«امامت»و غیر آن،تنها به

 سراغ آیاتی برود که در مسیر پیشداوریهای اوست،و آیات دیگری را که با افکار او هماهنگ نیست،و میتواند مفسر آیات دیگر باشد،نادیده بگیرد،و یا بی اعتنا از کنار آن به

 سادگی بگذرد.

1- وسایل،جلد 18،صفحه 28،حدیث 22.

2-کتاب مباحث فی علوم القرآن،نوشته مناع الخلیل القطان از دانشمندان معروف ریاض،صفحه 304.

 فرق نزول دفعی قرآن با تدریجی در چیست ؟وحکمت تدریجی بودن آن کدام است؟
آنچه ازقرآن استفاده مـى شـود, نزول قرآن بـر دو گـونه است: 1ـ نزول دفعى و کلـى 2ـ نزول تدریجـى. نزول دفعى
 یعنـى قرآن بطـور کامل در شب قدر بر قلب رسـول اکرم(ص) نازل شده است و نزول تـدریجـى عبارت از نزول قـرآن
بر پیامبراکرم(ص) در مـدت بیست وسه سـال (دوران دعوت) به تـدریج و به مناسبت ها و طبق رویدادها.به طورى که از
 قرآن استنباط مى‏شود،حکمت تدریجى بودن نزول قرآن آن است‏ که پیامبر اکرم (صلى الله علیه و آله) و مسلمانان احساس کنند
 همواره موردعنایت‏خاص پروردگارقرار دارند و پیوسته رابطه آنان با حق تعالى استوار است و این تداوم نزول باعث‏دل گرمى و
 تثبیت آنان را فراهم سازد. در آیه ((وقال الذین کفروا لولا نزل علیه القرآن جملةً واحدةً کذلک لنثبت به فوادک ورتلناه ترتیلا))
فرقان/32 به همین حکمت تدریجی بودن نزول  قرآن اشاره شده است. وقتی که کفار به پیامبر طعنه می زدند که چرا قرآن یکباره
 بر تونازل نشده ؟خداوند در جواب آنهابه پیامبر(ص) می فرمایندکه: ما قرآن را تدریجا نازل کردیم تا قلب تو را محکم داریم، و آن
 را به صورت آیات جداگانه و آرام اما پشت سر هم بر تو وحى کردیم. خلاصه اینکه : نزول تدریجى قرآن سبب ارتباط دائم و مستمر
 پیامبر( ص) به مبدء وحى بود، این ارتباط دائمى قلب او را قویتر، و اراده او را نیرومندتر مى‏ساخت و تاثیرش در برنامه‏هاى تربیتى او انکار ناپذیر بود.